Με αφορμή τα έντυπα που εξέδωσε η εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων Θεσσαλονικής ενόψει του σχεδίου ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης διαπίστωσα με λύπη ότι παρά τις μικρές προσπάθειες των τελευταίων ετών το παρελθόν της πόλης συνεχίζει να αναδεικνύεται επιλεκτικά και ενίοτε στρεβλά. Η Θεσσαλονίκη παραμένει μια πόλη στην οποία η παραχάραξη και η αποσιώπηση του ιστορικού παρελθόντος κυριαρχούν και παρότι το λίφτινγκ του 20ου αιώνα την κατέστησε μια σύγχρονη και αμιγώς νεοελληνική πόλη, φαίνεται πως ακόμη και σήμερα η κυρίαρχη πολιτική ελιτ αρνειται να συμφιλιωθεί με το πολυπολιτισμικό παρελθόν της.
Τον 20ο αιώνα η κατασκευή ιστορικά, αρχιτεκτονικά και ιδεολογικά του παρελθόντος της πόλης αποσκοπούσε στο να ξεχαστεί η οθωμανική πολυπολιτισμική εικόνα της Θεσσαλονίκης και να ενσωματωθεί η πόλη με μεγαλύτερη ευκολία στις αρμονίες που επιτάσσει ένα ομοιογενές έθνος κράτος-στην προκειμένη περίπτωση το ελληνικό-. Οι ιστορικές συγκυρίες σε πολιτικό επίπεδο-ανταλλαγή των μουσουλμάνων κατοίκων της με χριστιανούς της Μικράς Ασίας και η εκκαθάριση των εβραίων από τους Γερμανούς και σε αρχιτεκτονικό -η φωτιά του 1917 και η μεταπολεμική αστικοποίηση- επέτρεψαν τη λήθη και ευνόησαν τις βολικές αποσιωπήσεις και τις φανταστικές κατασκευές για την ιστορία της πόλης.
Στο έντυπο που έχω στα χέρια μου με τίτλο ¨Μνημεία οθωμανικής περιόδου Θεσσαλονίκης" καταγράφονται επτά συνολικά κτίσματα της οθωμανικής περιόδου. Το Μπέη Χαμαμι (Λουτρά Παράδεισος (1444), το Πασά Χαμαμί (Λουτρά Φοίνιξ) του 1520 περίπου, το Γιαχουντί Χαμαμι ή Παζάρ Χαμαμι ή Καντινλαρ Χαμαμι στα Λουλουδάδικα του 1490 περίπου, το Γενί Χαμαμι (Αίγλη) του 1570 περίπου, το Μπεζεστένι του 1490 περίπου, το Χαμζά Μπέη τζαμισι (1468) και το Αλατζά Ιμαρετι (1484).
Αυτά είναι τα ελάχιστα από τα πολλά οθωμανικά μνημεία της πόλης που επεβίωσαν αυτού που ο κάποτε ο Η. Πετρόπουλος είχε χαρακτηρίσει "ιδεολογία της απαίδευτης και βάρβαρης νεοελληνικής μπουρζουαζίας". Ανάμεσα στα σοκάκια, στα χάνια, στους τεκέδες, 
στις αγορές, τα αρχοντικά και τα τζαμιά (μονο το 1925 γκρεμίστηκαν 26 μιναρέδες(!) στο κέντρο της πόλης) σώθηκαν και κάποια ακόμη οθωμανικά μνημεία, τα οποία όμως για κάποιο περίεργο λόγο δεν εντάσσονται στο έντυπο της εφορείας αρχαιοτήτων. Και θα δώσω μερικά τρανταχτά παραδείγματα. Καταρχήν ο Λευκός Πύργος καθώς και οι δύο άλλοι οχυρωματικοί πύργοι των τειχών της πόλης (του τριγωνίου και του Βαρδάρη) δεν αναφέρονται πουθενά. Ο τουρμπές (μαυσωλείο) του Μουσά μπαμπά στην πλατεία Τερψιθέας, ο οποίος παραμένει σε άθλια κατάσταση. Το Διοικητήριο, η παλιά Φιλοσοφική σχολή, το σιντριβάνι, 
το Γενί Τζαμί, οι διάσπαρτες κρήνες της Άνω Πόλης. Η πρώτη μου σκέψη ήταν πως αρχιτεκτονικά όλα τα παραπάνω δεν εμπεριέχονται στο πρόγραμμα ενοποίησης των μνημείων. Μπορώ για παράδειγμα να δεχτώ ότι η βίλα Αλατίνι είναι λίγο μακριά από το κέντρο για να ενταχθεί σε αυτό το πρόγραμμα. Όμως ο Λευκός Πύργος; Οι κρήνες; Γιατί για παράδειγμα οι κρήνες να μη θεωρούνται μνημεία προς ανάδειξη σε ένα σχεδιασμό ιστορικού τουριστικού περιπάτου της πόλης. Και για να προλάβω κάποιον κακοήθη που θα πει "σιγά τις βρύσες" θα τονίσω μόνο ένα στοιχείο: το νερό αποτελούσε δωρεά και η κατασκευή κρήνης μεγάλη ευεργεσία. Από αυτές τις κρήνες έπιναν, πλένονταν και πότιζαν τους μπαχτσέδες τους οι κάτοικοι της πόλης για αιώνες. Οι περισσότερες από αυτές τις πηγές ζωής καταστράφηκαν από τη βάρβαρη πολεοδομία των νεοελλήνων. Δε θα έπρεπε οι ελάχιστες που σώθηκαν να αναδειχθούν; Οι ευρωπαίοι που σε όλα τα ιστορικά κέντρα τους έχουν διατηρήσει κρήνες και σιντριβάνια με τρεχούμενο νερό, τόσο μαλάκες είναι;
Θεωρώντας ότι οι παραλείψεις αυτές δεν αποτελούν σκοπιμότητα από την πλευρά της εφορείας αλλά συνιστούν απλώς προχειρότητα και επιλεκτική χρηματοδότηση άνωθεν κλείνω με μια τελευταιά παρατήρηση: Στο αντίστοιχο έντυπο με τις βυζαντινές εκκλησίες περιλαμβάνεται η Ροτόντα (ή Αγιος Γεώργιος). Θα υπενθυμίσω απλά τον αγώνα που έκανε το Υπουργείο Πολιτισμού προ ετών εναντίον των παραθρησκευτικών οργανώσεων της πόλης και των πολιτικάντηδων δημαγωγών τους να μην γίνει άλλη μια εκκλησία στην πόλη αλλά να καταστεί η Ροτόντα μουσείο και χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Θα σταθώ για μια ακόμη φορά στον χαρακτήρα του μνημείου, το οποίο κκ της εφορείας -το ξέρετε πολύ καλά- είναι ΡΩΜΑΙΚΟΣ. Δεν είναι βυζαντινή εκκλησία το Μαυσωλείο του Γαλέριου. Έγινε βυζαντινή εκκλησία αλλά και τζαμί στην πορεία των αιώνων. Ωστόσο γιατί να μην μπει σε ένα έντυπο με τα ρωμαικά μνημεία της πόλης (ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Ροτόντα-ρωμαική αγορά-αψίδα-ανάκτορο-ιππόδρομος); Γιατί να δίνουμε πάτημα στους κάθε λογής Παπαθεμελήδες και γιατί η νέα γενιά να θεωρεί τη Ροτόντα εκκλησία; Και να ρωτήσω και προβοκατόρικα: γιατί εκκλησία και όχι τζαμί, εφόσον μάλιστα σώζεται -ευτυχώς- ο μοναδικός απο τους σαράντα και πλεόν μιναρέδες της πόλης. Ο μιναρές που σε πείσμα της καταστροφικής μανίας άντεξε. Επιτέλους θα αναστηλωθεί ποτέ μπας και δούμε την πόλη από εκεί ψηλά;
Τον 20ο αιώνα η κατασκευή ιστορικά, αρχιτεκτονικά και ιδεολογικά του παρελθόντος της πόλης αποσκοπούσε στο να ξεχαστεί η οθωμανική πολυπολιτισμική εικόνα της Θεσσαλονίκης και να ενσωματωθεί η πόλη με μεγαλύτερη ευκολία στις αρμονίες που επιτάσσει ένα ομοιογενές έθνος κράτος-στην προκειμένη περίπτωση το ελληνικό-. Οι ιστορικές συγκυρίες σε πολιτικό επίπεδο-ανταλλαγή των μουσουλμάνων κατοίκων της με χριστιανούς της Μικράς Ασίας και η εκκαθάριση των εβραίων από τους Γερμανούς και σε αρχιτεκτονικό -η φωτιά του 1917 και η μεταπολεμική αστικοποίηση- επέτρεψαν τη λήθη και ευνόησαν τις βολικές αποσιωπήσεις και τις φανταστικές κατασκευές για την ιστορία της πόλης.
Στο έντυπο που έχω στα χέρια μου με τίτλο ¨Μνημεία οθωμανικής περιόδου Θεσσαλονίκης" καταγράφονται επτά συνολικά κτίσματα της οθωμανικής περιόδου. Το Μπέη Χαμαμι (Λουτρά Παράδεισος (1444), το Πασά Χαμαμί (Λουτρά Φοίνιξ) του 1520 περίπου, το Γιαχουντί Χαμαμι ή Παζάρ Χαμαμι ή Καντινλαρ Χαμαμι στα Λουλουδάδικα του 1490 περίπου, το Γενί Χαμαμι (Αίγλη) του 1570 περίπου, το Μπεζεστένι του 1490 περίπου, το Χαμζά Μπέη τζαμισι (1468) και το Αλατζά Ιμαρετι (1484).
Αυτά είναι τα ελάχιστα από τα πολλά οθωμανικά μνημεία της πόλης που επεβίωσαν αυτού που ο κάποτε ο Η. Πετρόπουλος είχε χαρακτηρίσει "ιδεολογία της απαίδευτης και βάρβαρης νεοελληνικής μπουρζουαζίας". Ανάμεσα στα σοκάκια, στα χάνια, στους τεκέδες, 
στις αγορές, τα αρχοντικά και τα τζαμιά (μονο το 1925 γκρεμίστηκαν 26 μιναρέδες(!) στο κέντρο της πόλης) σώθηκαν και κάποια ακόμη οθωμανικά μνημεία, τα οποία όμως για κάποιο περίεργο λόγο δεν εντάσσονται στο έντυπο της εφορείας αρχαιοτήτων. Και θα δώσω μερικά τρανταχτά παραδείγματα. Καταρχήν ο Λευκός Πύργος καθώς και οι δύο άλλοι οχυρωματικοί πύργοι των τειχών της πόλης (του τριγωνίου και του Βαρδάρη) δεν αναφέρονται πουθενά. Ο τουρμπές (μαυσωλείο) του Μουσά μπαμπά στην πλατεία Τερψιθέας, ο οποίος παραμένει σε άθλια κατάσταση. Το Διοικητήριο, η παλιά Φιλοσοφική σχολή, το σιντριβάνι, 
το Γενί Τζαμί, οι διάσπαρτες κρήνες της Άνω Πόλης. Η πρώτη μου σκέψη ήταν πως αρχιτεκτονικά όλα τα παραπάνω δεν εμπεριέχονται στο πρόγραμμα ενοποίησης των μνημείων. Μπορώ για παράδειγμα να δεχτώ ότι η βίλα Αλατίνι είναι λίγο μακριά από το κέντρο για να ενταχθεί σε αυτό το πρόγραμμα. Όμως ο Λευκός Πύργος; Οι κρήνες; Γιατί για παράδειγμα οι κρήνες να μη θεωρούνται μνημεία προς ανάδειξη σε ένα σχεδιασμό ιστορικού τουριστικού περιπάτου της πόλης. Και για να προλάβω κάποιον κακοήθη που θα πει "σιγά τις βρύσες" θα τονίσω μόνο ένα στοιχείο: το νερό αποτελούσε δωρεά και η κατασκευή κρήνης μεγάλη ευεργεσία. Από αυτές τις κρήνες έπιναν, πλένονταν και πότιζαν τους μπαχτσέδες τους οι κάτοικοι της πόλης για αιώνες. Οι περισσότερες από αυτές τις πηγές ζωής καταστράφηκαν από τη βάρβαρη πολεοδομία των νεοελλήνων. Δε θα έπρεπε οι ελάχιστες που σώθηκαν να αναδειχθούν; Οι ευρωπαίοι που σε όλα τα ιστορικά κέντρα τους έχουν διατηρήσει κρήνες και σιντριβάνια με τρεχούμενο νερό, τόσο μαλάκες είναι;
Θεωρώντας ότι οι παραλείψεις αυτές δεν αποτελούν σκοπιμότητα από την πλευρά της εφορείας αλλά συνιστούν απλώς προχειρότητα και επιλεκτική χρηματοδότηση άνωθεν κλείνω με μια τελευταιά παρατήρηση: Στο αντίστοιχο έντυπο με τις βυζαντινές εκκλησίες περιλαμβάνεται η Ροτόντα (ή Αγιος Γεώργιος). Θα υπενθυμίσω απλά τον αγώνα που έκανε το Υπουργείο Πολιτισμού προ ετών εναντίον των παραθρησκευτικών οργανώσεων της πόλης και των πολιτικάντηδων δημαγωγών τους να μην γίνει άλλη μια εκκλησία στην πόλη αλλά να καταστεί η Ροτόντα μουσείο και χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Θα σταθώ για μια ακόμη φορά στον χαρακτήρα του μνημείου, το οποίο κκ της εφορείας -το ξέρετε πολύ καλά- είναι ΡΩΜΑΙΚΟΣ. Δεν είναι βυζαντινή εκκλησία το Μαυσωλείο του Γαλέριου. Έγινε βυζαντινή εκκλησία αλλά και τζαμί στην πορεία των αιώνων. Ωστόσο γιατί να μην μπει σε ένα έντυπο με τα ρωμαικά μνημεία της πόλης (ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Ροτόντα-ρωμαική αγορά-αψίδα-ανάκτορο-ιππόδρομος); Γιατί να δίνουμε πάτημα στους κάθε λογής Παπαθεμελήδες και γιατί η νέα γενιά να θεωρεί τη Ροτόντα εκκλησία; Και να ρωτήσω και προβοκατόρικα: γιατί εκκλησία και όχι τζαμί, εφόσον μάλιστα σώζεται -ευτυχώς- ο μοναδικός απο τους σαράντα και πλεόν μιναρέδες της πόλης. Ο μιναρές που σε πείσμα της καταστροφικής μανίας άντεξε. Επιτέλους θα αναστηλωθεί ποτέ μπας και δούμε την πόλη από εκεί ψηλά;
Υ.Γ. Ο τουρμπές του Μουσά μπαμπά στην πλατεία Τερψιθέας
14 σχόλια:
Σε γενικές γραμμές συμφωνώ, αλλά είχα την εντύπωση ότι ο Λευκός Πύργος ήταν των Ενετών, καθώς κι αυτοί πέρασαν (για λίγο) από την πόλη.Αλλά και η παλιά φιλοσοφική πως έχει γίνει από τον τότε υπουργό παιδείας Αλ. Παπαναστασίου, στα 1925.
Και ομως αγαπητε εξοριστε στο Βερολίνο ο Λευκος Πύργος είναι οθωμανικό έργο όσο και αν αποφεύγουν να το αναφέρουν οι εγχώριοι οδηγοί και ακόμα και η ίδια η ταμπέλα εξω απο το Λευκό Πύργο. Είναι δύσκολο να πει καποιος οτι η σημαια της πόλης ειναι ενα οθωμανικο μνημειο.Ετσι ειναι φυσιολογικο να θεωρουν οτι ηταν βυζαντινο ή ακομα ακομα βενετικό. Πράγματι στη θέση του Λευκού Πύργου πρεπει να υπήρχε ενας μικρος οχυρωματικος πύργος είτε βυζαντινος είτε βενετικός (της συντομης βενετοκρατιας (1423-1430). ¨ομως ο σημερινός πύργος χτίστηκε μετά από εντολή του Σουλειμάν του Νομοθέτη (Μεγαλοπρεπή)το 1536. Το 1912 είχαν διατυπωθεί απόψειςνα κατεδαφιστεί ως "τούρκικο μνημείο". Ευτυχώς επιβίωσε.
Η παλια φιλοσοφική είναι έργοτης χαμιδικής περιόδου. Όπως και άλλα δημόσια κτίρια που κατασκευάστηκαν στην πόλη την ίδια εποχή έτσι και το Αυτοκρατορικό Λύκειο (η παλια φιλοσοφική σχολή) του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ είναι έργο του ιταλού αρχιτέκτονα Vitalliano Poselli καιχτίστηκε το 1887. Ο ίδιος έχτισε άλλα δύο χαμιδικά δημόσια κτίρια που ευτυχώς σώζονται τη Νομαρχία (1891) και το Στρατηγείο στο Γ'ΣΣ (1903). Ο ίδιος έχτισε ένα χρόνο πριν το 1902 και το Γενί Τζαμί (όχι ο ίδιος αλλα οι εργάτες του :))
Ακόμη και το υπέροχο κτίριο των τελωνείων στο λιμάνι, το οποίο δεν ξέρω αν θα σωθεί από τη λαίλαπα της υποθαλάσσιας, είναι έργο της οθωμανικής περιόδου, του εβραίου αρχιτέκτονα Modiano. ¨ολα αυτά τα δημόσια κτίρια χτίστηκαν επί δημαρχιών Σαμπρί Πασά, Γκαλίπ πασά και Χαμντί μπέη, ανθρώπων που μέσα στο πνεύμα της χαμιδικής εξουσίας προσπαθούσαν να εξευτωπαίσουν την πόλη και με μεγάλα έργα να νομιμοποιήσουν την κλονισμένη από εξωτερικούς και εσωτερικού παράγοντες χαμιδική εξουσία. Αυτά όμως είναι μια άλλη ιστορία...
Δηλαδή Σαλαδίνε, κι ο Παπαγεωργόπουλος, που χτίζει το υπέροχο δημαρχείο, το κάνει στο πνεύμα της χαμιδικής εξουσίας;
Απαπα, το ξέρουν αυτό οι χριστιανοί ψηφοφόροι του;
Το αναδημοσίευσα και στo thess.gr χωρίς την άδειά σας, πειράζει;
και ο Βασιπαπ θελει να αφησει εργο. Σαν το Χαμντι μπεη και αυτος. Ο Χαμντι μπεη μπορει να γκρεμισε μερος των τειχων για να ανοιξει η πολη αλλα τουλαχιστον αφησε καμια 10αρια κτιρια τα οποια ειναι στολιδια για την πολη. Φοβαμαι οτι οι νεοελληνες δε θα εχουν να επιδειξουν καποια κτιρια στις επομενες γενεες, αν εξαιρεσουμε το βυζαντινο μουσειο, το οποιο ο Βασιπαπ φροντισε να κρυψει με το μπετον αρμε-τζαμι δημαρχειο του.
O Πάνος Ζ. είχε κάνει μια παρόμοια ανάρτηση, αν και η συζήτηση ήταν κατώτερη των προσδοκιών: http://panosz.wordpress.com/2008/04/24/akisgavriilidis-2
Να υπενθυμίσω πως ο Δήμος Βέροια βλέπει διαφορετικά το όλο θέμα. http://www.veria.gr/content/view/78/23
Απο την μεριά μου να σχολιάσω την αδιαφορία και την εχθρότητα προς το εβραϊκό παρελθόν. Καθαρά και μόνο χρησιμοθηρικά αν το έβλεπαν η μεγαλύτερη και πιο σημαντική σεφαραδίτικη κοινότητα του εβραϊκού κόσμου θα προσκαλούσε ένα σημαντικό αριθμό επισκεπτών, αλλά... Επίσης το θέμα του - απογοητευτικού - μνημείου του Ολοκαυτώματος είναι μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα ιστορία.
Αγαπητέ abravanel έχεις απόλυτο δίκαιο για τη στάση απέναντι στο εβραικό παρελθόν. Ισχύει ότι ακριβώς και για το οθωμανικό καθώς η εβραική κοινότητα αποτελούσε απαραίτητο συστατικό της οθωμανικής πολυμορφίας της Θεσνικης. Δυστυχώς δεν έμεινε τίποτα από τα εβραικά μνημεία της οθωμανικής περιόδου. Ακόμα και για τα εβραικά νεκροταφεία που βολικά το νεοελληνικό κράτος κατέστρεψε για να χτίσει την πανεπιστημιούπολη, κανεις δεν κανει λόγο. Όσο για το παράδειγμα που αναφέρεις του μνημείου του ολοκαυτώματος είναι χαρακτηριστικό μιας φοβικής αντιμετώπισης του παρελθόντος. Το τοποθέτησαν όσο πιο μακριά γινόταν από το σημείο όπου θα είχε μια οργανική θέση ως μνημείο, δηλαδή την καρδιά της πόλης στην πλατεία για παράδειγμα που συγκεντρώθηκαν όλοι οι εβραίοι άρρενες το 1942 από τους Γερμανούς. Ο δήμος όμως φρόντισε να το εξοβελίσει μακριά βγάζοντας την υποχρέωση ενός άβολου για την πολιτική του ιδεολογία μνημείου.
Ας μην αναφερθούμε στην ονοματοδοσία της πόλης.. είναι δυνατόν να μην υπάρχει στις οδούς της πόλης ένας εβραίος; Πιο πολύ σχέση είχε ο Κολοκοτρώνης και ο Τζαβέλλας με την πόλη αυτή από τον Μπεναρόγια φερειπείν...;;
Επίσης μόλις ανοίξει το νέο μουσείο ιστορίας της πόλης θα διαπιστώσεις φριχτά πράγματα για την αντίληψη κάποιων ανθρώπων της πόλης που δυστχώς αναλαμβάνουν και ιστορική επιμέλεια κειμένων που αφορούν στην πόλη. Ας ανοίξει με το καλό και θα επανέλθουμε για το πως αντιμετωπίζονται οι εβραίοι σε αυτά τα κείμενα ιστορίας...
ΥΓ ωστόσο δε συμφωνω με μια χρησιμοθηρική αντιμετώπιση όπως τη θέτεις. Για μενα ειναι καθαρά θέμα πολιτισμού και ιστορίας. Ας μην ανακατέβουμε την τουριστική εκμετάλλευση.
Καλά τα λες παλικάρι μου. έτσι.
Ονόματα με εβραίους υπήρχαν προπολεμικά. Απλώς ο Δήμος της Θεσσαλονίκης, ιδία πρωτοβουλία, άλλαξε τα ονόματα ταυτόχρονα με τις πρωτοβουλίες του για την καταστροφή του νεκροταφείου.
Οσο για το μνημείο είναι μια ιστορία που προσωπικά με απογοητεύει. Και το γιατί έγινε, και το που έγινε και το πως έγινε τελικά. Να πω χαρακτηριστικά οτι αίτημα υπήρχε από το ΄60, ενώ επίσημο αίτημα διατυπώθηκε το 1982. Μάλιστα είχε δημοσιευθεί σε εκδόσεις της ΙΚΘ η είδηση οτι θα δημιουργούσε η ίδια ένα δάσος με 55.000 δένδρα στην μνήμη των 55.000 νεκρών. Ο Δήμος τότε αρνήθηκε.
Μια πρόταση: http://abravanel.wordpress.com/2008/01/05/the-new-thessaloniki-metro-and-the-jewish-cemetery-station/
Αχ... και στην Αθήνα τα ίδια και χειρότερα. Το Τζαμί στο Μοναστηράκι έχει μια πινακίδα «εφορία μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων». Πάλι καλά που δεν την ονόμασαν «προαπελευθερωτικών αρχαιοτήτων»!
Κι επί τη ευκαιρία: ας λέμε πάλι καλά, που ο δήμος Τρικάλων δεν γκρέμισε κι αυτό.
http://valiacaldadog.blogspot.com/2007/09/blog-post_7671.html
Ελλείψει trackback -> H ιστορία του Λευκού Πύργου.
Πιστεύω οτι δίνει ορισμένες απαντήσεις για τους λόγους αυτής της επιλεκτικής μνήμης.
Καλησπέρα!Πολύ ωραίο άρθρο..
Κάνω μια έρευνα για το Μπέη Χαμάμ και αναρωτιόμουν αν μπορείς να μου πείς που βρήκες αυτό το άρθρο (Μνημεία οθωμανικής περιόδου Θεσσαλονίκης) γιατί νομίζω ότι θα μου φανεί πολύ χρήσιμο.
Ευχαριστώ πολύ!
Κατερίνα
Δημοσίευση σχολίου